هرچند ‌سال یک‌بار خبری مبنی بر فعال‌‌شدن آتشفشان دماوند درجامعه منعکس می‌شود. این اخبار معمولا منجر به تنش‌های اجتماعی و اضطراب‌هایی در دل ساکنان مناطق اطراف آن می‌شود و با این حال، بعد ازمدتی به فراموشی سپرده می‌شود. انتشار این خبرها گاه با رخداد زمین‌لرزه‌هایی در اطراف کوه دماوند (زمین‌لرزه‌های اواخر مردادماه ‌سال ١٣٩٣) یا افزایش مواد خارج‌شده از دهانه آتشفشان کوه دماوند (خروج گاز در زمستان‌ سال ١٣٨٦ و همچنین فیلم منتشرشده در اواسط اسفندماه ١٣٩٥) قوت می‌گیرد.

آتشفشان دماوند به‌عنوان آتشفشانی متعلق به دوران چهارم زمین‌شناسی و بلندترین قله به ثبت رسیده در ایران (با ارتفاعی درحدود ٥٦٧١متر ازسطح آبهای آزاد) شناخته می‌شود. درتوصیف عظمت این کوه، همان بس که حتی از آن درکتاب‌های تاریخی و ادبی نیز به کراّت یاد شده است. اين ساختار طبيعي در ۶۹کیلومتری شمال‌شرقی تهران، ۶۲کیلومتری جنوب‌غرب آمل و ۲۶کیلومتری شمال‌غربی شهر دماوند واقع شده ‌است. از آن به‌عنوان آتشفشانی نیمه‌فعال یا خفته (Dormant volcano) یاد می‌شود.

مطالعات سن‌يابي ايزوتوپي سن دماوند را درحدود ٣٨٥٠٠‌سال تخمین زده‌اند. با این حال، شواهدی وجود دارد که زمان آخرین فوران این آتشفشان را درحدود ١٠هزار ‌سال یا کمی کمتر تخمین زده است. روند تکاملی این آتشفشان نشان از تغییرات پوسته زمین درمحل آن در دوره کوتاهی از سن زمین‌شناسی است که براین اساس می‌توان حرکت گسل‌های فعال حوالي آن‌که درحال حاضر نیز نشانه‌هایی از حرکت خزشی و لرزه‌خیزی در آنها دیده می‌شود را در رخداد این تغییرات دخیل دانست.

اسیر تکاملی آتشفشان دماوند نشان از آن دارد که از زمان ایجاد تا تکامل آن مواد خروجی از حالت روان به حالت پرتابی متمایل شده‌اند و شعاع در برگرفته‌شده توسط مواد خارج‌شده از دهانه آتشفشان مساحتی درحدود ٤٠٠کیلومتر مربع را در برگرفته است. یعنی اگر این مساحت را در دایره‌ای به مرکز دهانه آتشفشان درنظر بگیریم، این مواد تا شعاعی حدود ٥/١١کیلومتر از مرکز دهانه آتشفشان گسترش پیدا کرده‌اند.

ضمن این‌که طبق نظر برخی متخصصان، مواد و بخار خارج‌شده از دهانه قله دماوند روندی عادی داشته که در سال‌های پربارش و در اثر نفوذ آب به لایه‌های گرم‌تر در سطح زیرین قله، به صورت بخار آب خارج می‌شود که بررسی‌های نگارنده مبنی بر مطالعه روند تغییرات بارش دراین محل چه در زمان شایعه فعال‌شدن آتشفشان در‌سال ١٣٨٦ که شخصا بازدیدی از قله داشته و چه درماه‌های اخیر نشان از انطباق نسبی این تغییرات با افزایش بخارات آب از دهانه آتشفشان است.

برخی معتقدند؛ آتشفشان دماوند، مانند آتشفشان لوپوی(Lopevi) درجزیره وانواتو(Vanuatu) درجنوب اقیانوس آرام که تقریبا به‌طور میانگین هر ٤‌سال یکبار گزارشی از خروج مواد مذاب از آن ارایه شده، فعال(Active) و برخی براين باورند كه مانند آتشفشان‌های معروف زنجیره ‌هاوایی غیرفعال یا خاموش(Extinct) است. با این حال، شواهدی مبنی بر نفی هر دو نظریه وجود دارد. دماوند به‌عنوان آتشفشانی که براساس شواهد تاریخی و عینی هیچ فعالیت مشخصی از خود نشان نداده و تنها دارای چشمه‌های آبگرم و خروج بخارات و گاز گوگرد بوده که همگی نشانه آتشفشان‌های نیمه‌فعال یا خفته هستند روزگار سپری می‌کند.

با این حال و با توجه به سابقه فعال‌شدن برخی آتشفشان‌های از این دست، امکان فوران برای آن دور از ذهن نیست. به‌عنوان مثال، کوه فورپیکد (Fourpeaked) در آلاسکا که در‌سال ٢٠٠٦ فوران کرد؛ درحالی ‌که پیش از این تصور می‌شد این آتشفشان خاموش باشد؛ چراکه برای بیش از ١٠هزار ‌سال بود که فورانی درآن به ثبت نرسیده بود. بسیاری از آتشفشان‌ها درتاریخ تحول زمین بوده‌اند که در زمانی فعالیت داشته و با وجود گذشت هزاران ‌سال هیچ فعالیتی نداشته است، حتی به تدریج از فعالیت چشمه‌های آب گرم آنها نیز کاسته شده و درحال حاضر، بخاری نیز از آنها خارج نمی‌شود.

اینها نشانه خاموشی یک آتشفشان است. پس برای این‌که یک آتشفشان کاملا از فعالیت باز ایستد و خاموش شود، به فرآیندی تدریجی و بلندمدت نیاز است. ضمن این‌که آتشفشان‌های فعال، آتشفشان‌هایی هستند که گزارشی از فعالیتشان به ثبت رسیده است. وقتی آتشفشان وارد حالت خفتگی یا نیمه‌فعال می‌شود، ممکن است در ادامه با دوحالت روبه‌رو باشد یا این‌که روند تدریجی کاهنده‌ای درفعالیت آن دنبال شود و کم‌کم ازخروج گازها، آب گرم و دیگر نشانه‌ها درطول زمان زیاد کاسته شود و به سمت خاموشی برود یا در اثر تغییرات پوسته‌ای به‌عنوان مثال حرکت گسل‌ها و جریان ماگمایی مجددا به فعالیت آتشفشان در دوره نیمه‌فعالی آن افزوده شود که دراین حالت امکان فعالیت دوباره آن وجود دارد.

براین اساس، دربرخی آتشفشان‌های ایران مانند: دماوند و تفتان به دلیل قرارگیری درمرحله نیمه‌فعال‌بودن و عدم بررسی دوره‌ای از تغییرات مربوطه که در ذیل به آنها اشاره شده، نمی‌توان نظر قطعی درمورد حرکت این آتشفشان به سمت خاموشی و فعالیت مجدد آن و فوران مواد مذاب داشت. همان‌طور که ذکر شد، مطالعات متنوعی در زمینه بررسی و پیش‌بینی فعالیت آتشفشان‌ها وجود دارد که از آن جمله می‌توان به این موارد اشاره کرد: کنترل منظم دمای چشمه‌های آبگرم اطراف آتشفشان، بررسی روند لرزه‌خیزی مناطق اطراف آتشفشان، مطالعه حرکت زمین و تغییرات پوسته به‌ویژه مخروط آتشفشان توسط مطالعات دقیق ماهواره‌ای و GPS‌های دقیق، نمونه‌برداری مرتب ازمواد خارج‌شده ازجمله گوگرد از محل‌های مختلف آتشفشان و مطالعه تغییرات احتمالی ترکیب شیمیایی آنها و...

برای چنین مطالعه‌ای نیاز به یک گروه تحقیقاتی شامل متخصصین آتشفشان‌شناسی، زمین‌لرزه‌شناسی، تکتونیک است که به‌طور دایم و با استفاده از تجهیزات تخصصی و کامل به رصد تغییرات یادشده بپردازند. نکته قابل ذکر این‌که با توجه به پیشرفت‌های صورت‌گرفته، پیش‌بینی زمان رخداد آتشفشان کاری راحت‌تر از پیش‌بینی یک زمین‌لرزه است؛ چراکه از سه پارامتر مرتبط با یک پیش‌بینی واقعی و دقيق یعنی: زمان، مکان و اندازه یا بزرگی رخداد، یک پارامتر مهم آن يعني مكان دقيق رخداد در پیش‌بینی آتشفشان مشخص است که یافتن این پارامتر هنوز هم در پیش‌بینی زمین‌لرزه به‌عنوان یکی از بزرگترین معضلات این فرآیند به حساب مي‌آيد.

با این حال، همان‌طور که گفته شد؛ با وجود نيمه‌فعال‌بودن آتشفشان دماوند، براساس شواهد موجود، مطالعه منظم و بدون وقفه در زمینه بررسی فعالیت آن به دلیل نزدیکی به گسل‌های فعال و مهم که احتمال فعالیت نزدیک به هم یا همزمان حرکت گسل‌ها و ارتباط آنها با رخداد آتشفشان وجود دارد، اهمیت بررسی آن و مطالعه دقیق‌تر گسل‌های اطراف محدوده آتشفشان دماوند را ضروری می‌کند.